Transitiepsychiatrie

De overgang van adolescentie naar volwassenheid – onder andere gekenmerkt door een psychologische transitie – is een proces dat een flinke uitdaging kan zijn voor jongeren. Ze krijgen te maken met grote veranderingen in deze levensfase, zoals het zoeken naar en ontwikkelen van een eigen identiteit, uit het ouderlijk huis gaan, een passende opleiding of baan vinden en nieuwe relaties aangaan. Deze specifieke ontwikkelstadia en uitdagingen worden echter niet altijd (h)erkend door de (geestelijke) gezondheidszorg, mogelijk deels omdat deze vaak of kindgericht of volwassenengericht en zelden specifiek op jongeren gericht is. Aangezien het merendeel van alle psychiatrische stoornissen ontstaat voor het 25e levensjaar zou de zorg juist extra goed georganiseerd moeten zijn voor, en specifiek gericht moeten zijn op deze doelgroep. Psychiatrische stoornissen worden als de meest invaliderende ziekten van jongeren gezien en ze beïnvloeden de meest cruciale en productieve fase in iemands leven. Een groot deel van deze psychische problemen houdt aan tot ver in de volwassenheid. Wanneer hulp te laat gezocht of verkregen wordt, zijn de gevolgen veel ernstiger, omdat juist dan belangrijke stappen in de ontwikkeling verstoord zijn geraakt. De consequenties uiten zich ook op maatschappelijk niveau: de gevolgen van psychische problemen op jonge leeftijd dragen significant bij aan de globale ziektelast, suïcide is de belangrijkste doodsoorzaak bij 15- tot 20-jarigen en in Nederland wordt arbeidsongeschiktheid bij jongeren in het merendeel van de gevallen veroorzaakt door psychische problemen. Deze psychische problemen bij jongeren zijn meestal diagnose- en domeinoverstijgend en gaan vrijwel altijd gepaard met klachten op andere levensgebieden zoals educatie, financiën of de relationele sfeer. Daarom is het voor deze levensfase cruciaal over een geïntegreerd, gepersonaliseerd hulpaanbod te beschikken, waarbij de samenwerking tussen diverse disciplines en ontschotting tussen verschillende domeinen essentieel zijn om een passend hulpaanbod te kunnen realiseren. Dit is niet makkelijk in het complexe Nederlandse zorgstelsel, waarbij diverse barrières (financieel, wachtlijsten) en de knip in het zorgstelsel bij 18 jaar juist in deze levensfase ervoor zorgen dat veel jongeren met problemen tussen de wal en het schip vallen, terwijl hun nood relatief hoog is. Ons zorgstelsel is helaas het zwakst waar dit juist het sterkst zou moeten zijn. Continuïteit van zorg staat daardoor onder druk op een cruciaal moment in iemands leven en dit komt de kwaliteit van de zorg niet ten goede. In het werken met jongeren met psychische problemen is dit dus een belangrijk aandachtspunt, en vraagt van de hulpverleners, inclusief psychiaters, een flexibele, pragmatische houding en holistische benadering. Daarbij moet snel geschakeld kunnen worden tussen de diversiteit aan klinische klachten/ziektebeelden die vaak optreden en moet er ook aandacht zijn voor de contextuele, onderliggende problematiek, en aangesloten worden bij de behoeften van de jongeren zelf.

Parallel aan deze psychologische transitie vindt er ook een transitie in de hersenen plaats tijdens de adolescentie, die doorgaat tot ten minste het 25e levensjaar. Dit proces gaat gepaard met ‘snoeien’ van verbindingen in de grijze stof en ‘myelinisatie’ van de witte stof en resulteert in efficiëntere prikkeloverdracht tussen zenuwcellen. Het vindt gefaseerd plaats: het begint in het onderste/achterste deel van de hersenen en eindigt in het bovenste/voorste deel, met de rijping van de frontaalkwab als laatste stap. De hersengebieden die belangrijk zijn voor het reguleren van emoties (limbische systeem) zijn eerder ontwikkeld dan de gebieden die met organiseren, controleren, plannen en impulsregulatie te maken hebben (frontale hersengebieden). Daarnaast worden de emotionele hersengebieden bij adolescenten extra geprikkeld door hormonen en zijn bijvoorbeeld de dopaminereceptoren extra gevoelig gedurende deze periode. Door deze veranderingen zijn de verschillende gebieden in de hersenen in deze levensfase tijdelijk niet goed op elkaar afgestemd en wint de ‘emotie’ het daarom vaak van het ‘verstand’ in tegenstelling tot in de volwassen levensfase (en dus die van de ouders en leraren). Deze transitie in het brein speelt dus ook een rol in het gedrag dat zo kenmerkend is voor de jongere.